สํสารมโหฆสฺส ปรตีรภาวโต โย นํ อธิคจฺฉติ, ตํ ปาเรติ คเมตีติ ปารํ, นิพฺพานํ, ตพฺพิธุรตาย นตฺถิ เอตฺถ ปารนฺติ อปารํ, สํสาโรติ วุตฺตํ – ‘‘อปาราปารนฺติ วฏฺฏโต นิพฺพาน’’นฺติฯ ปารงฺคตาติ อเสกฺเข สนฺธายฯ เยปิ คจฺฉนฺตีติ เสกฺเขฯ เยปิ คมิสฺสนฺตีติ กลฺยาณปุถุชฺชเนฯ ปารคามิโนติ เอตฺถ กิต-สทฺโท ติกาลวาจีติ เอวํ วุตฺตํฯ

ตีรนฺติ โอริมตีรมาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘วฏฺฏเมว อนุธาวตี’’ติฯ เอกนฺตกาฬกตฺตา จิตฺตสฺส อปภสฺสรภาวกรณโต กณฺหาภิชาติเหตุโต จ วุตฺตํ ‘‘กณฺหนฺติ อกุสลธมฺม’’นฺติฯ โวทานภาวโต จิตฺตสฺส ปภสฺสรภาวกรณโต สุกฺกาภิชาติเหตุโต จ วุตฺตํ – ‘‘สุกฺกนฺติ กุสลธมฺม’’นฺติฯ กิเลสมาร-อภิสงฺขารมาร-มจฺจุมารานํ ปวตฺติฏฺฐานตาย โอกํ วุจฺจติ วฏฺฏํ, ตพฺพิธุรตาย อโนกนฺติ นิพฺพานนฺติ อาห – ‘‘โอกา อโนกนฺติ วฏฺฏโต นิพฺพาน’’นฺติฯ

ปรมตฺถโต สมณา วุจฺจนฺติ อริยา, สมณานํ ภาโว สามญฺญํ, อริยมคฺโค, เตน อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต สามญฺญตฺโถ นิพฺพานนฺติ อาห – ‘‘สามญฺญตฺถนฺติ นิพฺพานํ, ตํ หี’’ติอาทิฯ พฺรหฺมญฺญตฺถนฺติ เอตฺถาปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ พฺรหฺมญฺเญน อริยมคฺเคนฯ ราคกฺขโยติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิสทฺทตฺโถฯ เตน ‘‘โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ ปททฺวยํ สงฺคณฺหาติฯ วฏฺฏติเยวาติ วทนฺติ ‘‘ราคกฺขโย’’ติฯ ปริยาเยน หิ อรหตฺตสฺส วตฺตพฺพตฺตาติฯ

ปฏิปตฺติวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อญฺญติตฺถิยเปยฺยาลวคฺควณฺณนา

[41-48] อปราปรํ ปริวตฺตมาเนน วตฺตสมฺปนฺเนน สํสารทฺธานปริญฺญาวเสเนว นิพฺพานสฺส ปตฺตพฺพตฺตา วุตฺตํ – ‘‘นิพฺพานํ ปตฺวา ปริญฺญาตํ นาม โหตี’’ติฯ นิพฺพานํ ปตฺวาติ นิพฺพานปฺปตฺติเหตุฯ เหตุอตฺโถ หิ อยํ ตฺวา-สทฺโท ยถา – ‘‘ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ โหติ, สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหตี’’ติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อปริญฺเญยฺยปริชานนกิจฺเจน นิพฺพานสฺส ปตฺติยา อทฺธานปริญฺญาสิทฺธิ ญายติ, ตสฺมา อุปจารวเสน นิพฺพานํ ‘‘อทฺธานปริญฺญา’’ติ วุจฺจติ ยถา ‘‘หิมสนฺติ สูริยํ อุคฺคเมตี’’ติฯ วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยตฺถนฺติ เอตฺถ วิชฺชาติ อคฺคมคฺควิชฺชาฯ

วิมุตฺตีติ อคฺคมคฺคสมาธิ อธิปฺเปโต ฯ เตสํ ผลํ อญฺญาติ อาห – ‘‘วิชฺชาวิมุตฺติผเลน อรหตฺตํ กถิต’’นฺติฯ ยาถาวโต ชานนโต ปจฺจกฺขโต ทสฺสนโต จ ญาณทสฺสนนฺติ อิธ ผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณา อธิปฺเปตาติ อาห – ‘‘ญาณทสฺสเนน ปจฺจเวกฺขณา กถิตา’’ติฯ เสเสหีติ ราค-วิราค-สํโยชนปฺปหาน-อนุสยสมุคฺฆาต-อทฺธานปริญฺญา- อาสวกฺขย-วิชฺชา-วิมุตฺติ-ผลสจฺฉิกิริยา-ญาณทสฺสน-อนุปาทาปรินิพฺพานปเทหิฯ

อญฺญติตฺถิยเปยฺยาลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สูริยเปยฺยาลวคฺควณฺณนา

[49-62] ยถา อรุณุคฺคํ สูริยุคฺคมนสฺส เอกนฺติกํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, เอวํ กลฺยาณมิตฺตตา อริยมคฺคปาตุภาวสฺสาติ สทิสูปมา อรุณุคฺคํ กลฺยาณมิตฺตตายฯ กลฺยาณมิตฺโตติ เจตฺถ อริโย, อริยมคฺโค วา ทฏฺฐพฺโพ สูริยปาตุภาโว วิย เตน วิธูปนียนฺธการวิธมนโตฯ กุสลกตฺตุกมฺยตาฉนฺโท ฉนฺทสมฺปทา อิตรฉนฺทโต สมฺปนฺนตฺตาฯ การาปกอปฺปมาทสฺสาติ สจฺจปฏิเวธสฺส การาปกสฺสฯ เอวํ สพฺพตฺเถว สมฺปทาสทฺทา วิเสสาธิคมเหตุตาย เวทิตพฺพาฯ อญฺเญนปิ อากาเรนาติ ‘‘วิเวกนิสฺสิต’’นฺติอาทิอาการโต อญฺเญน ‘‘ราควินยปริโยสาน’’นฺติอาทินา อากาเรนฯ

สูริยเปยฺยาลวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. เอกธมฺมเปยฺยาลวคฺคาทิวณฺณนา

[63-138] ตถา ตถา วุตฺเต พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน กถิโต, ตสฺมา ‘‘วุตฺโต เอว อตฺโถ, กสฺมา ปุน วุตฺโต’’ติ น โจเทตพฺพํฯ

เอกธมฺมเปยฺยาลวคฺคาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อปฺปมาทเปยฺยาลวคฺโค

1. ตถาคตสุตฺตวณฺณนา

[139] การาปกอปฺปมาโท นาม ‘‘อิเม อกุสลา ธมฺมา ปหาตพฺพา, อิเม กุสลา ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา’’ติ วุตฺตวชฺเชตพฺพวชฺชนสมฺปาเทตพฺพสมฺปาทนวเสน ปวตฺโต อปฺปมาโทฯ เอสาติ อปฺปมาโทฯ โลกิโยวฯ น โลกุตฺตโรฯ อยนฺติ เอสาติ จ อปฺปมาทเมว วทติฯ เตสนฺติ จตุภูมกธมฺมานํฯ ปฏิลาภกฏฺเฐนาติ ปฏิลาภาปนฏฺเฐนฯ

ตถาคตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปทสุตฺตวณฺณนา

[140] ชงฺคลานนฺติ ชงฺคลวาสีนํฯ ชงฺคล-สทฺโท เจตฺถ ถทฺธภาวสามญฺเญน ปถวีปริยาโย, น อนุปฏฺฐานวิทูรเทสวาจีฯ เตนาห – ‘‘ปถวีตลวาสีน’’นฺติฯ ปทานํ วุจฺจมานตฺตา ‘‘สปาทกปาณาน’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ สโมธานนฺติ อนฺโตคธภาวํฯ เตนาห – ‘‘โอธานํ อุปกฺเขป’’นฺติ, อุปเนตฺวา ปกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

ปทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3-10. กูฏสุตฺตาทิวณฺณนา

[141-148] วสฺสิกาย ปุปฺผํ วสฺสิกํ ยถา ‘‘อามลกิยา ผลํ อามลก’’นฺติฯ มหาตลสฺมินฺติ อุปริปาสาเทฯ ‘‘ยานิ กานิจี’’ติ ปเทหิ อิตรานิ สมานาธิกรณานิ ภวิตุํ ยุตฺตานีติ ‘‘ปจฺจตฺเต สามิวจน’’นฺติ วตฺวา ตถา วิภตฺติวิปริณาโม กโตฯ ‘‘ตนฺตาวุตาน’’นฺติ ปทํ นิทฺธารเณ สามิวจนนฺติ ตตฺถ ‘‘วตฺถานี’’ติ วจนเสเสน อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

กูฏสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อปฺปมาทวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. พลกรณียวคฺโค

1. พลสุตฺตวณฺณนา

[149] กมฺมานิเยว กมฺมนฺตา ยถา สุตฺตนฺตาฯ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคนฺติ เอตฺถ นานนฺตริยกตาย วิปสฺสนาปิ คหิตา เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สหวิปสฺสน’’นฺติฯ

2. พีชสุตฺตวณฺณนา

[150] ปญฺจวิธมฺปิ สมูหฏฺเฐน พีชคาโม นามฯ ตเทวาติ มูลพีชาทิ เอวฯ สมฺปนฺนนฺติ สหชาตมูลวนฺตํฯ นีลภาวโต ปฏฺฐายาติ นีลภาวาปตฺติโต ปฏฺฐายฯ

3. นาคสุตฺตวณฺณนา

[151] พลํ คาเหนฺตีติ อตฺตโน สรีรพลํ คาเหนฺติฯ ตํ ปน นาคานํ พลปฺปตฺติ เอวาติ อาห – ‘‘พลํ คณฺหนฺตี’’ติฯ สมฺเภชฺชมุขทฺวารนฺติ มหาสมุทฺเทน สมฺเภทคตมหานทีนํ มุขทฺวารํฯ นาคา กายํ วฑฺเฒนฺตีติอาทิ ยสฺมา จ ภควตา อุปมาวเสน อาภตํ, ตสฺมา เอวเมว โขติ เอตฺถาติอาทินา อุปมํ สํสนฺทติฯ อาคเตสูติอาทีสุ ตีสุ ปเทสุ ภาเวนภาวลกฺขเณฯ

5. กุมฺภสุตฺตวณฺณนา

[153] น ปติอาวมตีติ จ นิกุชฺชิตภาเวน อุทกวมโน ฆโฏ, น ตํ ปุน มุเขน คณฺหาติฯ เตนาห ‘‘น อนฺโต ปเวเสตี’’ติฯ

7. อากาสสุตฺตวณฺณนา

[155] เตเนตํ วุตฺตนฺติ เตน อริยมคฺคสฺส อิชฺฌเนน เอเตสํ สพฺเพสํ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อิชฺฌนํ วุตฺตํฯ

8-9-10. ปฐมเมฆสุตฺตาทิวณฺณนา

[156-158] ปํสุรโชชลฺลนฺติ ภูมิเรณุสหชาตมลํฯ วาณิชโกปเมติ วาณิชโกปมปฐมสุตฺเต จาปิฯ

11-12. อาคนฺตุกสุตฺตาทิวณฺณนา

[159-160] สหวิปสฺสนสฺส อริยมคฺคสฺส ภาวนาย อิชฺฌเนน เอตํ อภิญฺญาปริญฺเญยฺยาทิธมฺมานํ อภิญฺญาปริชานนาทีนํ อิชฺฌนํ วุตฺตํ ขตฺติยาทีนํ วิสยอาทิกํ กโรนฺตสฺส กถาย สชฺชิตตฺตาฯ

พลกรณียวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. เอสนาวคฺโค

1. เอสนาสุตฺตวณฺณนา

[161] กามานนฺติ วตฺถุกามกิเลสกามานํฯ กิเลสกาโมปิ หิ กามิตนฺติ ปริกปฺปิเตน วิธินา จ อธิกราเคหิ เอสนีโยฯ ภวานนฺติ ติณฺณํ คตีนํฯ ทิฏฺฐิคติกปริกปฺปิตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส นิมิตฺตภาวโต มิจฺฉาทิฏฺฐิ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ อธิปฺเปตาฯ

2-11. วิธาสุตฺตาทิวณฺณนา

[162-171] เสยฺโยหมสฺมีติอาทินา ตํตํวิภาเคน ธียนฺติ วิธียนฺตีติ วิธา, มานโกฏฺฐาสา, มานฏฺฐปนา วาฯ นีหนนฺตีติ วิพาเธนฺติฯ

เอสนาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. โอฆวคฺโค

1-2. โอฆสุตฺตาทิวณฺณนา

[172-173] วฏฺเฏ โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆาฯ รูปารูปภเวติ รูปภเว จ อรูปภเว จ รูปารูปตณฺโหปนิสฺสยา รูปารูปาวจรกมฺมนิพฺพตฺตา ขนฺธาฯ โยชนฏฺเฐน โยโคฯ

3-4. อุปาทานสุตฺตาทิวณฺณนา

[174-175] กามนวเสน อุปาทิยนโต กามุปาทานํฯ เตนาห ‘‘กามคฺคหณ’’นฺติฯ นามกายสฺสาติ เวทนาทีนํ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํฯ ฆฏนปพนฺธนกิเลโสติ เหตุนา ผลสฺส กมฺมวฏฺฏสฺส วิปากวฏฺเฏน ทุกฺขปฺปพนฺธสญฺญิตสฺส ฆฏนสฺส สมฺพชฺฌนสฺส นิพฺพตฺตกกิเลโสฯ อนฺตคฺคาหิกทิฏฺฐิ สสฺสตุจฺเฉทคาโหฯ

อุปาทานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-10. อนุสยสุตฺตาทิวณฺณนา

[176-181] ถามคตฏฺเฐนาติ สตฺตสนฺตาเน ถิรภาวูปคมนภาเวนฯ ถามคตนฺติ จ อญฺเญหิ อสาธารโณ กามราคาทีนํเยว อาเวณิโก สภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ กามราโควาติ กามราโค เอว อปฺปหีโนฯ โส สติ ปจฺจยลาเภ อุปฺปชฺชนารหตาย สนฺตาเน อนุเสตีติ อนุสโยฯ เสเสสุปีติ ปฏิฆานุสยาทีสุฯ โอรมฺภาโค วุจฺจติ กามธาตุ รูปารูปภาวโต เหฏฺฐาภูตตฺตาฯ ตตฺถ ปวตฺติยา ปจฺจยภาวโต โอรมฺภาคิยานิ ยถา ‘‘ปจฺฉิโย โคทุหโก’’ติฯ สํโยเชนฺตีติ สํโยชนานิ, เหฏฺฐา วิย อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ อุทฺธมฺภาโค มหคฺคตภาโค, ตสฺส หิตานีติ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา น วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อนุสยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

โอฆวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มคฺคสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. โพชฺฌงฺคสํยุตฺตํ

1. ปพฺพตวคฺโค